Jak sobie radzić z propagandą?

Propaganda brzmi dość staroświecko. Kojarzy się z PRLem i plakatami z kobietami na traktorach. Mimo dzisiejszych skojarzeń propaganda była (i wciąż jest) realnym zjawiskiem. Może być też zagrożeniem.

Autorka: Maja Dobiasz-Krysiak, Koordynatorka programu  Mind over Media. Szkoła krytycznego myślenia

Choć dziś raczej się o niej nie mówi – nie oznacza to wcale, że wraz z upadkiem poprzedniego systemu zjawisko to przestało istnieć. W krajach anglosaskich wszelkie przekazy mające na celu wywarcie wpływu na słuchacza nazywa się propagandowymi – mogą nimi być zarówno zagrzewające do nienawiści rasowej plakaty i wlepki, jak i społecznie wrażliwe kampanie zwalczające mowę nienawiści. Propaganda w takim rozumieniu ma więc zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na ludzi, a także może mieć realne konsekwencje w postaci kształtowania ludzkich postaw i zachowań.

Bez znaczenia czy szkodliwa czy korzystna, propaganda zdradza tendencje do ukrywania swoich prawdziwych intencji. To właśnie dlatego, że czasem trudno ją rozpoznać, jest tak niebezpieczna.

Aby nie dać się bezrefleksyjnie zwieść propagandowym przekazom, zespół programu Mind over Media wypracował kilka narzędzi pozwalających rozpoznać propagandę w mediach i uruchomić krytyczne myślenie. Po pierwsze – pięć podstawowych pytań, które należy zadać oglądając medialne przekazy, aby dobrze je zinterpretować:

Po drugie wyróżniliśmy cztery podstawowe techniki propagandy, które są zazwyczaj stosowane w przekazach mających za zadanie wywieranie wpływu:

Propaganda gra na ludzkich emocjach takich jak: strach, nadzieja, złość, frustracja, czy współczucie, po to aby osiągnąć pożądany cel. W głębszym sensie, jest to gra umysłu – biegli propagandziści wykorzystują ludzkie lęki i uprzedzenia. Skutecznie rozumieją jak formułować komunikaty działające na emocje, wywołujące ekscytację i wzburzenie, co z kolei tłumi krytyczne myślenie. Poprzez aktywowanie emocji odbiorca jest emocjonalnie poruszony komunikatem. Kolejną bronią, którą może wykorzystać osoba stosująca propagandę jest przypinanie etykietek. Jakie emocje są ważne dla twórców propagandy? Lęk, litość, złość, podniecenie, współczucie, nienawiść, niechęć – wszystkie one mogą zostać wzmocnione poprzez wykorzystanie odpowiednich etykiet.

Propaganda może wykorzystywać dokładne i prawdziwe informacje, jak również pół-prawdy, opinie, kłamstwa i fałsz. Skuteczna propaganda stosuje proste historie, które są już znane i sprawdzone, często przy użyciu metafor, obrazów, czy powtórzeń i które sprawiają, że opowiedziane historie wydają się naturalne i „prawdziwe”. Nadmierne upraszczanie jest skuteczne, kiedy chwytliwe i łatwe do zapamiętania krótkie wyrażenia zastępują krytyczne myślenie. Zbytnio uproszczone informacje nie składają się na wiedzę i nie prowadzą do zrozumienia, ale ponieważ ludzie w sposób naturalny próbują zredukować zawiłości, ta forma propagandy może być skuteczna.

Skuteczna propaganda przekazuje komunikaty, motywy oraz język, które bezpośrednio przyciągają konkretne grupy społeczne. Propagandziści mogą przyciągać ze względu na członka rodziny, twoją tożsamość rasową, przynależność etniczną, a nawet hobby, ulubionych celebrytów, przekonania i wartości, czy też osobiste aspiracje i nadzieje na przyszłość. Czasami aktywuje się uniwersalne, najbardziej zakorzenione wartości ludzkie –potrzebę kochania i bycia kochanym, poczucie przynależności i miejsca – w nie również może uderzać propaganda. Poprzez tworzenie komunikatów, które bezpośrednio odnoszą się do potrzeb i lęków określonych grup, propaganda staje się osobista i ważna. Kiedy komunikaty są osobiście istotne, ludzie zwracają na nie uwagę i wychwytują główne przekazy i idee.

Propaganda może służyć jako forma politycznej i społecznej wojny w celu zidentyfikowania i upodlenia przeciwników. Może również kwestionować zasadność, wiarygodność, wierność, a nawet naturę swoich przeciwników oraz ich idee. Ze względu na fakt, że w sposób naturalny konflikt przyciąga ludzi, propagandziści strategicznie wykorzystują kontrowersję w celu zwrócenia uwagi. Atakowanie przeciwnika zachęca również do myślenia typu „albo-albo” lub „my-oni”, które tłumi rozważanie bardziej złożonych informacji i idei. Propaganda również może być wykorzystana do kompromitacji osób, niszczenia reputacji, wyłączenia poszczególnych grup ludzi, wzbudzania nienawiści i kultywowania obojętności.

Jeśli wciąż to wszystko wydaje się niejasne – warto poćwiczyć rozpoznawanie propagandy.  Wejdźcie na stronę mindovermedia.tv – oglądajcie przykłady propagandy, oceniajcie je i rozpoznawajcie zastosowane techniki. Czytajcie komentarze innych osób i  komentujcie. To najlepszy sposób by rozwijać krytyczne myślenie. W przygotowaniu jest już polska wersja strony.

Po więcej materiałów, infografik, tekstów i scenariuszy wejdźcie na stronę media.ceo.org.pl. Nie dajcie się zwieść medialnej propagandzie.